Połączył pisarzy młodszych i starszych i stał się niespodziewanie najpopularniejszym – choć nienowym – bohaterem polskiej literatury. Jego postać ma być przede wszystkim lekiem na powracający polski mesjanizm. Od razu go poznałem. Wyglądał stereotypowo. Tak stereotypowo, że nie ma sensu go opisywać. Dopiero po chwili zauważyłem, że jego twarz – mimo iż przez wieki zdążyła się opatrzyć – jest jakaś taka realna. Sprawiał wrażenie, jakby był mniej więcej w moim wieku” – czytamy w „Masakrze profana” Jarosława Stawireja. Chrystus pojawił się w wydanych w ostatnich miesiącach książkach „Pannie Ferbelin” Stefana Chwina i „Balladynach i romansach” Ignacego Karpowicza oraz w noweli „Jezus na prezydenta” Zbigniewa Masternaka. Za każdym razem gości we współczesnym świecie. Pisarze częściej wybierali dotąd inną formę: powieść-apokryf, woleli napisać swoją wersję Ewangelii lub jej fragmentu, jak w „Mistrzu i Małgorzacie” Bułhakowa. Popularność rozmaitych żywotów Jezusa zapoczątkowała książka filozofa Ernesta Renana z 1863 r., w której pokazał Chrystusa nie jako Boga, ale zwykłego człowieka. Autora nazywano zdrajcą Kościoła i Judaszem, ale też porównywano go do Darwina, a sława tej książki ciągle rosła. Jezus był u Renana „genialnym prostaczkiem”, ukazywał ideał, do którego ludzkość powinna dążyć. Ta książka miała dziesiątki wydań i była ważna zarówno dla chrześcijan, jak i dla sceptyków religijnych. Polskie XX-wieczne żywoty Jezusa pisali Roman Brandstaetter, Ewa Szelburg-Zarembina, Jan Dobraczyński czy Szlomo Asz. W 1973 r. ukazała się popularna powieść „Według Judasza. Apokryf” autorstwa Henryka Panasa, w której Judasz przemawia we własnym imieniu, nie jest też zdrajcą, a po śmierci Jezusa zakłada gminę religijną, głoszącą inną naukę Jezusa. W literaturze światowej roi się od powieści apokryficznych. Najgłośniejsze było oczywiście „Ostatnie kuszenie Chrystusa” Nicosa Kazantakisa. Z kolei wznowiona właśnie przez wydawnictwo Rebis „Ewangelia według Jezusa Chrystusa” José Saramago, w której pojawia się romans Jezusa i Marii Magdaleny, tak zainspirowała redakcję portugalskiego „Playboya”, że zaryzykowała opublikowanie kontrowersyjnej sesji zdjęciowej, co skończyło się zamknięciem pisma. Norman Mailer w swojej „Ewangelii według Syna” oddał głos Jezusowi, który uważał, że ewangeliści przekręcili jego przesłanie. Była jeszcze „Ewangelia według Piłata” Erica Emmanuela Schmitta, w której Jezus przyznawał się, że nie jest mesjaszem. I „Ewangelia według Judasza” Jeffreya Archera. A ostatnio swoje wersje życia Jezusa opublikowała też specjalistka od wampirów Anne Rice i pisarz fantastyczny Philip Pullman, u którego występują bliźniaki Jezus i Chrystus – jeden dobry, drugi zły. Polscy pisarze postanowili jednak sprowadzić Chrystusa do naszego kraju. Nie tyle chcieli na nowo portretować Boga-człowieka, ile poprzez tę postać opowiedzieć o współczesnej Polsce i katolicyzmie. Chrystus antykościelny Akcja „Panny Ferbelin” Chwina toczy się w Gdańsku gdzieś na przełomie XIX i XX w. W mieście pojawia się Nauczyciel z Neustadt, który uzdrawia nakładając dłonie i naucza gromadząc tłumy. Otwarcie krytykuje Kościół, który zamienił się w wielkie przedsiębiorstwo. „Kościół już dawno przestał być matką wszystkich ludzi. Stoi na straży niesprawiedliwego świata” – mówi. Nauczyciel pracuje w stoczni i domaga się dla robotników pięciogodzinnego dnia pracy. W ten sposób staje się niebezpieczny dla każdej władzy. Chwin pokazuje, że gdyby rzeczywiście Chrystus pojawił się ponownie dzisiaj, zostałby uznany za wroga Kościoła. Taki rodzaj krytyki znajdziemy w polskiej literaturze wcześniej, choćby u Tetmajera w opowieści „O Panu Jezusie i zbójnikach”. Jezus pojawia się na Ziemi nierozpoznany, by przyjrzeć się światu z bliska i zakwestionować niesprawiedliwy porządek utrzymywany przez ludzi w jego imię. U modernistów często postać Chrystusa miała sugerować, że misja chrześcijańska się nie udała, w świecie rządzi zło. Podobnie u Chwina – Kościół zniekształcił przesłanie, natomiast Nauczyciel je odnawia. Jednak zło świata przenika też do jego najbliższego otoczenia – uczniowie boją się, nie są mu wierni, i tylko kobieta, panna Ferbelin, towarzyszy mu w trudnym czasie. Nauczyciel u Chwina nawiązuje także do wizerunku Chrystusa jako buntownika i rewolucjonisty. W poezji początku XX w. Chrystus pojawiał się jako robotnik w czasie rewolucji 1905 r. albo jak u Tuwima wśród złodziei i prostytutek na moście w wierszu „Chrystus miasta”. W „Pannie Ferbelin” przedstawiciele władzy boją się nie na żarty: „On politykę z religią umiejętnie łączy. A jak on jeszcze pójdzie któregoś dnia do gdańskiej stoczni i na gdańskiej bramie obraz Matki Boskiej zawiesi, to on robotników (…) taką siłą natchnie, że będziemy mieli prawdziwe kłopoty”. Nauczyciel w powieści Chwina nosi więc również cechy robotników z 1980 r. Bohater popkultury W „Balladynach i romansach” Karpowicza Chrystus należy do „popkulturalnego” nieba, gdzie zgodnie mieszkają idole zbiorowej wyobraźni i bogowie różnych kultur. Na Ziemi chrześcijańska misja się nie udała, bo ludzie nie stali się lepsi, chcieli tylko zasłużyć na życie wieczne. Jednak schyłek dawnego porządku nie przynosi przemiany na gorsze, przeciwnie, w świecie bez bogów ludzie się mniej mordują. Jezus jest jednym z tych, którzy zamierzają zejść na Ziemię. Najwięcej łączy go z ludźmi, bo rzeczywiście ich kocha. Do tego stopnia, że chciałby odebrać im wizję raju po śmierci, żeby nie kierowali się w życiu strachem przed piekłem czy nadzieją na niebo. I byli naprawdę wolni. Zstępuje więc po to, by nie zmartwychwstać. Bogowie na Ziemi rozmontowują świat tradycyjnych wartości, ale nie roszczą sobie prawa do pouczania ludzi, do głoszenia jedynej prawdy. Tracą swoje przywileje, a za to stają się śmiertelni. Jezus po swoim ponownym zstąpieniu, zamiast walką z Kościołem, zajmuje się działalnością charytatywną sponsorowaną przez bogatą boginię Nike, z którą się związał. W dodatku Polska nie jest tu wcale wyjątkowa, to kraj „z promocji”, niespecjalnie atrakcyjny, w którym panuje „katolicyzm magiczny”, oparty na cudach i zdarzeniach nadprzyrodzonych. U Karpowicza obraz Chrystusa i innych bogów jest sposobem odreagowania mesjańskiego mitu narodu wybranego, mitu, którego powrót obserwujemy w życiu społecznym. Podobną funkcję pełni Jezus u Masternaka. Chrystus do manipulowania „Dlaczego chcesz zostać prezydentem Polski?” – pyta bezdomnego gangster w nowelce Masternaka. Okazuje się, że Jezus założył się z szatanem. „Powiedziałem, że jeszcze w Polsce mnie kochają i żyją według moich nauk sprzed dwóch tysięcy lat”. Szatan namawia go, by startował w wyborach i udowodnił, że tak jest rzeczywiście. Chrystus Masternaka mówi zdaniami wyjętymi z Ewangelii i rzeczywiście zyskuje popularność, jednak natychmiast znany mafioso postanawia na nim zarobić i organizuje mu kampanię prezydencką. Podobnie było w opowiadaniu „Raport Piłata” Janusza Głowackiego z lat 70., utrzymanym w konwencji zeznań świadków. Trwa rewolta w imię Chrystusa, ludzie wychodzą na ulice, biją się z policją. Robotnicy żądają podwyżek, księża zniesienia celibatu, tłumy – legalizacji narkotyków. A Jezus nawołuje do przemocy w imię miłości, ale nie jest wcale przywódcą tej rewolty. Wszyscy chcą go użyć, nawet producenci żarówek wykorzystują go do reklam. Znany wydawca chce zarobić na jego pamiętnikach, a szef policji planuje dzięki niemu przejąć władzę. Zresztą nie wiadomo, kim jest Jezus, pada sugestia, że to morderca, który stara się odkupić swoje winy. Dość, że ta postać u Głowackiego idealnie nadaje się do manipulowania ludźmi. Jezus nie pasuje do tego świata, natomiast łatwo można go wykorzystać w czyimś interesie. W książce Masternaka Jezus też jest bezbronny. Jedyne, co może zrobić, to zginąć ukrzyżowany. Nowelka Masternaka jest satyrą na polskie poczucie wyjątkowej misji. Szkoda, że najsłabszą postacią jest właśnie Chrystus, który nie potrafi powiedzieć nic oprócz cytatów z Biblii. Autor podobno przedstawił ten pomysł na film sławnemu amerykańskiemu reżyserowi Dawidowi Lynchowi, który uznał jednak tę historię za „zbyt polską”. Współcześni pastuszkowie Satyrą jest też debiut Jarosława Stawireja „Masakra profana”. Rzecz zaczyna się brawurowo. Oto przystojnemu i ustawionemu brand menedżerowi w międzynarodowej korporacji ukazuje się Matka Boska. „Nie jestem żadnym niedorozwiniętym pastuszkiem czy kimś w tym rodzaju – mówi bohater. – Dlatego pojawienie się Matki Boskiej w moim apartamencie przyjąłem z pewnym zdziwieniem, by nie rzec – zażenowaniem”. Okazuje się, że został wybrany przez Jezusa, by głosił Słowo Boże. W czasie prezentacji w firmie pojawiają się u niego stygmaty, przestaje być więc wiarygodnym pracownikiem i ląduje na ulicy. Na wszelkie sposoby próbuje wykręcić się z tej misji, uwolnić od stygmatów i cudów, które może czynić. Jest wdzięczny, że wierni w Kościele uznali go za wariata i wysłali do szpitala psychiatrycznego, gdzie mógł być zwykłym świrem, a nie człowiekiem z misją od Chrystusa. Najciekawszy jest sam początek, potem autorowi zabrakło spójnego pomysłu na rozwój akcji. Niezły jest za to portret tego współczesnego przeciętniaka, którego Jezus uznał za „oblicze swojego ludu”. Nowy „pastuszek” to pracownik reklamy, który jest jak najdalszy od wiary, ale na sferze nadprzyrodzonej może przynajmniej zarobić – choćby pisząc swoją autobiografię. Polska u Stawireja to też kraj „katolicyzmu magicznego”, w którym wierni oczekują cudów. Ta groteska również wydaje się reakcją na polską, patetyczną i pełną symboli religijnych rzeczywistość. Nasz doraźny Jezus Jaki jest więc ten nowy Jezus? Przede wszystkim stał się omylny, przestał być nosicielem jedynej prawdy, a jeśli już ją głosi, to z autoironią i dystansem do siebie. Jezus jest znacznie bardziej ludzki niż boski, jest też relatywistą. Nie chce umierać, a czasem woli, żeby za niego umarł ktoś inny, jak u Chwina. U Masternaka zamiast śmierci Jezus wolałby rządzić krajem. I w dodatku Jezus chce być szczęśliwy tu i teraz, tak jak u Chwina, gdzie towarzyszy mu panna Ferbelin, czy u Karpowicza, gdzie sprawiają mu frajdę głupawe gry komputerowe. Współczesny Jezus jest po stronie szczęścia, a nie cierpienia. Zdaje się mówić, że dość już rozpamiętywania mąk i krzyża, i polskiego męczeństwa. A jednak ta optymistyczna wersja Jezusa wydaje się też nieco jednowymiarowa i doraźna. Trochę brakuje innych obrazów Jezusa, które pojawiały się w literaturze, choćby Jezusa takiego jak w wierszu Władysława Broniewskiego „Ballady i romanse”. Tylko Jezus chce pomóc rudej Ryfce krążącej po ruinach, oboje czeka śmierć. „»Słuchaj, Jezu, słuchaj, Ryfka, sie Juden,/za koronę cierniową, za te włosy rude,/za to, żeście nadzy, za to, żeśmy winni,/obojeście umrzeć powinni«./I ozwało się Alleluja w Galilei,/i oboje anieleli po kolei,/potem salwa rozległa się głucha.../»Słuchaj, dzieweczko!...«. Ona nie słucha...”. Nie ma miejsca na tę dwoistość Jezusa, która fascynowała autorów, choćby Mirona Białoszewskiego: „odczułem go wzruszająco jako – nie wchodzę w boskość – ale jako kogoś bardzo subtelnego, najbardziej, chociaż znającego niesubtelności do końca, to ta dojna krowa, ale tak się naznaczyć? tak fruwać? poczuć odpowiedzialność za te wszystkie byty, przejścia, światy, za wszystkich?” („Szumy, zlepy, ciągi”). Kto to opisze? Może w ogóle nie jest to już dziś możliwe? Gombrowicz, który nazywał siebie agnostykiem, w „Dzienniku” notował w 1953 r., że „z katolicyzmem głębokim nietrudno dziś porozumieć się literaturze, albowiem zawiera on tę treść emocjonalną, która i w nas rośnie, gdy spoglądamy na rozwydrzenie świata. Odwrót! Odwrót! Odwrót! Z chwilą, gdy pojmiemy, żeśmy za daleko zabrnęli, gdy zechcemy wycofać się z siebie, genialny Chrystus poda nam rękę”. Z takim Chrystusem dzisiaj trudno jest porozumieć się literaturze. A szkoda.

przeczytaj tekst dlaczego uwierzyli w chrystusa